Хаhыат, "сэдэх идэлээх" 1999 сэтинньи 26

Иннокентий Неустроев

         Биир дойдулаахпыт

Сэдэх идэлээх биир дойдулаахпыт

О5о сааhыттан

Химия веществолар кубулуйууларын, ис тутулларын уонна састааптарын диринэтэн yoрэтэрин таhынан бу уларыйыылар тyмyктэригэр yoскyyр сан'а веществолары чинчийэр уустук наука буолар. Сахалартан бу науканы дирин'ник yoрэтэн, кэлин биллиилээх ученай буоларга тиийэ yyммyт дьонтон биирдэстэрэ А.Д.Аммосов буолар. Чурапчы улууhугар, Дирин'н'э Аммосовтар халын' аймахтара олорор. Кинилэр yгyс ыччаттара куоратынантыанан киэн'ник тар5анан yлэлии хамсыы сылдьаллар. Ити Аммосовтартан биирдэстэринэн Алексей Дмитриевич буолар. Кини ийэлээх а5ата Анастасия Васильевна уонна Дмитрий Яковлевич Мэлдьэхсигэ, Аччыгый алааска олорбут, алта о5олоох колхозтаах дьон этилэр. Алексей иккис о5о. Кини оччотоо5у тыа сирин о5отун быhыытынан yлэ5эхамнаска эрдэ эриллэн барбыта. Тoрдyс кылааhы бyтэрэн баран икки сайын устата бурдук тардар миэлин'сэ5э о5ус yyрээччинэн, салгыы биир сайын отчуттарга oйyo таhааччынан, онтон атынан от мустарыыга, кэбиhиигэ улахан дьонтон хаалсыбакка yлэлээбитэ. 1957 сыллаахха Дирик орто оскуолатын бyтэрэн баран Эрилик Эристиин аатынан колхозка комсомольскай тэрилтэ босхоломмут секретарынан yлэлээн барбыта. Манна кини биир сыл yлэлээбитин кэннэ ЫБСЛКС райкома оройуон хаhыатыгар корреспонденынан ыыппыта. Корреспонденынан биир сыл айымньылаахтык yлэлээн баран Томскайдаабы государственнай университет химическэй факультетыгар yoрэнэ киирбнтэ. 1965 сыллаахха университеты ситиhиилээхтик бyтэрэн химик, радиохимик (радиоактивнай веществолар уонна редкоземельнай химия) курдук саха5а отой сэдэх идэни ылбыта. Ман'най Новосибирскай куоракка кэлэн Катализ аатынан химия институтун стажерчинчийээччинэн улэ5э ылыллыбыта. 1967 сыллаахха физическэй химия салаатыгар сyрдээх

Ситиhиилэр

Институтугар старшай научнай сотруднигынан yлэлээн барбыта. Yчyгэй бэлэмнээх, дьо5урдаах специалист чинчийэр yлэ5э эрчимнээхтик ылсыбыта. Кини ман'най радиоизотопнай лабораторияны тэрийэн улэлэтэр. Салгыы бу лаборатория улаатан медицинскэй диагностика средстволарын ырытан он'орор салаа быhыытынан тэриллибитигэр кинини начальнигынан анаабыттара. 1994 сыллаахха Алексей Дмитриевич вирусология уонна "Вектор-Бест" диэн биотехнология Государственнай научнай киинин эбэтэр медицинскэй технология средстволарын научнайчинчийэр институтун бэйэтэ тэрийэн директорынан анаммыта. Институт 50тэн тахса научнай yлэhиттээх. Ол иhигэр биоорганическай химия, генетическэй инженерия, клеточнай инженерия о.д.а, салаа идэни баhылаабыт специалистар yлэлииллэр. Кинилэр сыстыганнаах ыарыылар диагностикаларын он'орор набордары айан таhаараллар. Урут Советскай Союзка, билигин россия5а даваны кинилэртэн ураты чопчу бу хайысханан идэтийэн yлэлиир биир да институт суох. Онон медицинскэй диагностика средстволарын ырытан он'орор институту аан бастакынан тэрийбит, олохтообут учуонайынан биhиги биир дойдулаахпыт, Алексей Дмитриевич Аммосов буоларынан киэн туттуохпутун соп. Учуонайдар oр сыллаах yoрэтэрчинчийэр yлэлэрэ дойду салалтатынан yрдyктyк сыаналанна. Ол курдук 1997 научнай киинин 8 киhилээх бoлo5o ВИЧинфекция уонна А.В.С гепатиттар диагностикаларын сан'а, yрдyк кoдьyyстээх средстволарын ырытан окорбуттарын уонна олоххо киллэрбиттэрин иhин Российскай Федерация Правительствотын бириэмийэтинэн бэлиэтэнэн турар. Бу ордук Государственнай бириэмийэ акылаатын уурбут, сyрyн ТИРЭБИН он'орбут учуонай А.Д.Аммосов буолар. Кини тэрийээччи, чинчийээччи уонна салайааччы быhыытынан институтугар дирин'ник ытыктанар, yрдyктyк сыаналанар. "ВекторБест" он'орбут бородууксуйалара Россия yрдyнэн тыhыынчанан балыыhаьа анализтары он'орууга, атын да процедуралары ыытыыга киэн'ник туhаныллаллар. Коллектив ситиhиинэн уоскуйбат, салгыы айымньылаахтык yлэлиир. Алексей Дмитриевич научнайчинчийэр yлэтин тyмyгyнэн хас да5аны брошюраны, монографиялары суруйбут. Ол иhигэр 1998 сыллаахха бэчээттэммит "Гепатит В" диэн yлэтин бэйэтэ илии баттаан миэхэ бэлэхтээтэ. Алексей Дмитриевич кэргэнэ Лариса Павловна Красноярскайтан тoрyттээх, кинилэр Томскайдаа5ы государственнай университекка бииргэ yoрэммиттэр. Лариса Павловна химическэй наука кандидата, институкка патентнай отдел начальнигынан yлэлиир. Кыыстара Надежда Алексеевна Новосибирскайдаа5ы государственнай университеты бyтэрэн химик идэтин ылан РНА СО цитология институтугар кандидата.

Ийэ дойду

Ити киэhэ биhиги Алексей Дмитриевичтыын на5ылыччы сэhэргэстибит. Кини дьиэтээби библиотекатыгар Саха сирин историятын, айыл5атын, дьонунсэргэтин тустарынан кэпсиир сахалыы, нууччалыы да тылларынан суруллубут элбэх кинигэлээх. Ол иhигэр В.Л.Серошевскай "Якуты" yлэтэ биир кoстyyлээх миэстэ5э турар. Алексей Дмитриевич тoho да дойдутуттан тэйбитэ 40 сыл буолбутун иhин дьонун кытта сибээhи тутуhар, кэмиттэнкэмигэр дойдутугар кэлэ сылдьар эбит. Онон дойдутун уруккутун уонна билин'н'итин туhунан санаатын маннык yллэстэр: Кэлин кэмнэргэ саха тыла ордук кэрэ, баай ис хоhоонноох буолбут дии саныыбын. Урут итинник буолбатах этэ. Ол оннугар дойдубар сылдьан кыылсyoл, кoтoр арааhа, уопсайынан, булт олус а5ыйаабытын бэлиэтии кoрoбyн. Онноо5ор тураах а5ыйаабыкка дылы, эгэ ырыаhыт чыычаах туhунан этэ да барыллыбат. Сайын сылдьан кoрдoххoиhиттэххэ алаас, кyoл барыта иhийэн, кураанахсыйан хаалбыт. Манна сайын кyoрэгэй чыычаах ырыатын иhиттэхпинэ дойдубун, эдэр сааспыч саныы тyhэбин уонна "ити кyoрэгэй дойдубуттан э5эрдэ а5алла" диэн yoрэбин. Мэлдьэхсигэ биhиги олорбут Аччыгый алааспыт сайын ахсын араас бэйэлээх ырыаhыт чыычаах кэрэ, дьырылас ырыатынан, кус сан'атынан толору буолара, диэн баран дирин'ник yohэ тыынан ылла. Ити кэмн'э Алексей Дмитриевич хара5ар ийэтэа5ата, бииргэ тoрooбyттэрэ, о5о сааhын до5отторо, айгырсилик айылбата, ахтыл5аннаах Сахатын сирэ кoстoн ааспыттарыгар итэ5ЭЙэбин. Ити курдук ыраах Новосибирскай куоратыгар олорор биир дойдулаахпыт, сэдэх идэлээх, yрдyк ситиhиилээх химик учуонай Алексей Дмитриевич Аммосовы кытта атах тэпсэн олорон на5ылыччы кэпсэттибит.